Frysztak

Położenie Frysztaka

Frysztak położony jest na wzgórzu nad doliną Wisłoka, który wije się pośród wyniosłości Pogórza Strzyżowsko – Dynowskiego, przy drodze Rzeszów – Jasło. Obronny charakter dawnego miasteczka jest wciąż czytelny, a nazwa sąsiadującej z nim od południa wsi Twierdza mówi sama za siebie. W dalszej perspektywie na płn. – zach. wznosi się najwyższa w okolicy, owiana legendą góra Chełm (534m. n.p.m.). Na wschodzie w długim paśmie wzniesień króluje Czarnówka. Pośród malowniczego pejzażu Pogórza, Frysztak jest akcentem niezwykłym, budzącym podziw przybysza. Miejscowość ta ma nie tylko bogate, burzliwe dzieje, ale i obecnie może zaimponować prężnością, schludnością i obiecującymi perspektywami rozwoju. Na przedpolach Frysztaka rozciąga się granica Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, który chroni i udostępnia dla turystów bogate zasoby przyrody, wspaniałe krajobrazy i znajdujące się na tym terenie dziedzictwo kultury.


Początki miasteczka

Początki Frysztaka sięgają przypuszczalnie XII w. Po raz pierwszy Frysztak wymieniony był w dokumencie Bolesława Wstydliwego wydanym w roku 1259, który nadał osadzie prawo magdeburskie. W 1277 roku, tenże król potwierdza włości nadane klasztorowi cystersów w Koprzywnicy przez biskupa Krakowskiego Wincentego Kadłubka. Pierwotnie miasteczko położone było nad Wisłokiem u stóp wzgórza. Po drugim najeździe Tatarów w XIVw. zostało ono spalone. Do dziś to miejsce zwie się Pogorzałami. Mieszkańcy przenieśli się na wzgórze zakładając warownię, od której wieś podmiejska otrzymała nazwę Twierdza. Twierdza miała bronić miasta, a w zarazem szlaku drogowego, który wzdłuż rzeki Wisłok ciągnął się na południe ku Jasłu, Bieczowi, Dukli i dalej na Węgry.


Nazwa Frysztaka Zdjęcie frysztaka dawne czasy

Według dokumentu z 1277 roku mieszkańcy miasteczka byli uwolnieni od danin i robót, od stróży, narąbu, powozu, oddawania krowy, owcy i szynki, oprócz wypraw wojennych. Do budowania lub naprawiania zamków nie musieli być zmuszani. Uwalnia również od sądów urzędników królewskich, a zezwala na odprawianie sądów przez opata cystersów, do których miasteczko należało. Dla tych wolności otrzymała miejscowość miano wolnego miasta „Freistadt” (pisane w dokumentach „Freinstadt” lub „Frysztat”) z czego spolszczona została do nazwy „Frysztak”. Niemieckie brzmienie nazwy miasta ma swoje uzasadnienie, otóż ubytki ludności, spowodowane najazdami Tatarów uzupełnione zostały osadnikami niemieckimi. Najwięcej przybyło ich za panowania Kazimierza Wielkiego.


Czasy szlacheckie

W 1474 r. Frysztak został kompletnie zniszczony przez wojska króla węgierskiego Macieja Korwina. Celem dźwignięcia miasta z upadku, król uwalnia je na okres 3 lat od wszelkich danin i ciężarów. Największy rozkwit miasta przypada na okres XVI – XVII w., a nawet XVIII w. Mimo licznych klęsk, które go wówczas nawiedzały (mrozy – 1524, głód i mór – 1525, grad – 1574, susza – 1586) Miasteczko było obszerne ale drewniane. Już w XV w. posiadało zamek. Były tu też dwa młyny, dwa blichy, łożnia, magle i szkoła. Miasteczko posiadało prawo do cotygodniowego jarmarku. W okresie „potopu” 1656 r. Miasto zostaje zniszczone przez Szwedów a rok później zrujnowane przez wojska Rakoczego.


Frysztak pod zaborami

W poł. XVIII w. Rynek miał kształt prostokąta, na jego środku stał ratusz wsparty na siedmiu słupach, w którym znajdował się tymczasowy areszt. Na płn. od rynku stał kościół parafialny, wokół drewniany cmentarz, plebania i szpital dla ubogich. Domy w miasteczku budowane były z grubych okrąglaków o dachach spadzistych z podcieniami na drewnianych słupach. W latach 1805 i 1890 miasteczko trawi okrutny pożar. Latem 1831 r. I w 1875 r. Panowała we Frysztaku epidemia Cholery. Po pożarze w 1890 r. Przeprowadzono regulację ulic, poszerzono je w prostej linii, wybudowano nowe, piętrowe domy kryte dachówką. Frysztak słynny był przede wszystkim ze sprzedaży trzody i bydła. W 1891 r. Założono Towarzystwo Kasynów, a w 1892 r. Ochotniczą Straż Ogniową. W roku 1914 zarządzono w Galicji powszechną mobilizację i wielu mieszkańców Frysztaka znalazło się w szeregach armii austryjackiej. 25 IX 1914 r. Do Frysztaka wkroczyły wojska rosyjskie.


Mniejszość żydowska

W XVII w. Przybywają do miasta Żydzi, początkowo zajmują dzielnicę zwaną piekłem na tyłach miasta, z czasem jednak coraz więcej zamieszkuje ich wokół rynku. Zdecydowana większość Żydów zajmowała się handlem, byli też wśród nich rzemieślnicy. W 1890 r. Spłonęło 16 domów, bożnica, dom modlitwy Żydów, izraelicki szpital ubogich, sklepy i składy. Od tej pory Żydzi zajęli miejsca przednie w rynku, katolicy zaś zakątki boczne i tyły.


Okres międzywojenny

Walki toczone w 1920 r. Ujemnie odbiły się na życiu miasteczka, spowodowały pogorszenie się sytuacji materialnej. Rosyjscy żołnierze rabowali sklepy, magazyny, rekwirowali żywność, zabierali cenniejsze przedmioty, dopuszczali się gwałtów i zabójstw. Po odzyskaniu niepodległości miasto z trudem usuwało ślady walk. Odbudowa zrujnowanych domów trwała przez wiele lat. W 1921 r. Zlikwidowano we Frysztaku urząd podatkowy, co wpłynęło na zmniejszenie znaczenia miasta. W 1932 r. Frysztak utracił prawa miejskie..


II wojna światowa

W czerwcu 1939 roku Frysztak ujęto w wykazie miejscowości wczasowych. Dawało to nadzieję na dalszy rozwój gospodarczy i kulturalny oraz wzrost stopy życiowej jego mieszkańców. Niestety przekreślił ją wrzesień 1939r. W rejonie Frysztaka oddziały Armii Karpaty stoczyły walkę z Niemcami. Okupacja to najtragiczniejszy okres w dziejach Frysztaka. Hitlerowcy utworzyli tu getto, następnie dokonali eksterminacji Żydów. Część z nich trafiła do obozu zagłady w Bełżcu. We Frysztaku istniał też, choć krótko, obóz pracy przymusowej. Więźniowie byli zatrudnieni głównie przy budowie niemieckich instalacji wojskowych w Stępinie. Mieszkańcy Frysztaka brali czynny udział w ruchu oporu, Obwodowi AK w Krośnie podlegała frysztacka placówka „Fiołek”. Miała ona na swoim koncie szereg akcji, głównie wywiadowczych i dywersyjnych. Pod koniec sierpnia 1944r. Frysztak znalazł się na linii frontu, która utrzymała się do połowy stycznia 1945r. Podczas walk Frysztak został w znacznym stopniu zniszczony. W gruzach legły m.in. zabytkowe kamieniczki z XIX wieku. Z ogólnej liczby mieszkańców Frysztaka, wynoszącej w 1939r. 1652 osoby, w 1945r. Zostało 545 mieszkańców. Ponad 70% ludności zginęło, byli to przede wszystkim Żydzi.


Czasy PRL-u

Administracyjnie gmina Frysztak należała w latach 1944 – 1950 do powiatu krośnieńskiego. W 1954 rozpoczął działalność reaktywowany powiat Strzyżowski w granicach którego znalazła się Gromadzka Rada Narodowa Frysztaka. W 1973 r. Rozpoczęły działalność większe terytorialnie jednostki administracji państwowej czyli urzędy gmin. Jedną z 5 gmin powstałych w powiecie Strzyżowskim była gmina frysztacka. Mieszkańcy Frysztaka dwukrotnie starali się o przywrócenie praw miejskich – po raz pierwszy w 1952 r. I w 1975 r. Nie odniosło to pożądanych skutków. Frysztak mimo braku praw miejskich posiada charakter miasteczka i stanowi ośrodek gospodarczo – kulturalny.